Podstawą teoretyczną diagnozy wykluczenia społecznego w województwie wielkopolskim – będąca istotę projektu – jest teoria własności siły roboczej Jacka Tittenbruna. Owa teoria, stanowiąca nowy paradygmat w socjologii pracy, zakłada – za Karolem Marksem – kluczową rolę stosunków własności dla kształtu struktury społecznej i składa się z zespołu twierdzeń. Z pewnego punktu widzenia można powiedzieć, że teoria ta obrazuje cyrkulację (obieg) siły roboczej[1] albo inaczej jej historię od momentu wkroczenia do zakładu do chwili opuszczenia go.
1. UNIWERSALIZM I PARTTYKULARYZM DZIERŻAWCZY A LUMPENWŁASNOŚĆ I WSPÓŁWŁASNOŚĆPRACOWNICZA
W odniesieniu do pierwszego z możliwych etapów, tj. przyjmowania do pracy teoria interesuje się tym, jakie kryteria rekrutacji są stosowane: zasady ogólne (np. testy oparte na nauce) vs. kryteria partykularystyczne: znajomości, nepotyzm, korupcja; rola cech przypisanych siły roboczej: płeć, wiek itp. jako podstaw dyskryminacji negatywnej i pozytywnej. Na tej podstawie dochodzi do wyodrębnienia, odpowiednio, uniwersalistycznej i – by użyć kolejnego terminu wywodzącego się ze znanego układu „zmiennych wzrocowych” T. Parsonsa - partykularystycznej siły roboczej.
Związane z tym jest pierwsze twierdzenie przedkładanej tu teorii: (tw. 1): Im większa rola uniwersalizmu w stosunkach najmu (dzierżawy) siły roboczej, tym mniejszy zakres stosunków lumpenwłasności (współwłasności pracowniczej) środków i czasu pracy oraz siły roboczej w danym przedsiębiorstwie; (tw. 1’): uniwersalistyczna - w odróżnieniu od partykularystycznej - siła robocza nie angażuje się w stosunki lumpenwłasności (współwłasności). Chodzi tu o wykorzystywanie czynników pracy dla własnych potrzeb (własność lumpenosobista) i/lub zarobku (lumpenprywatna). Lumpenwłasność[2] jest współwłasnością środków produkcji[pracy] faktyczną, nieusankcjonowaną w odróżnieniu od sankcjonowanej przez właściciela/i współwłasności pracowniczej. Jednym słowem, tym samym – w oglądzie fizyczno-zmysłowym zjawiskom jak podkradanie materiałów, przedłużanie przerw w pracy ponad przewidziany w umowie czas itp. Może przysługiwać diametralnie odmienny sens socjoekonomiczny w zależności od tego czy właściciel /e lub jego reprezentanci zezwalają na nie: w tym przypadku zjawiska te wyrażają stosunek współwłasności.
2. KOLEKTYWIZM DZIERŻAWCZY A WŁASNOŚĆ MIEJSC PRACY
Cofając się do etapu wkraczania pracownika do firmy, teoria zwraca uwagę na to, jaki jest sposób zawierania umów bardziej indywidualny czy zbiorowy (układy zbiorowe, rola związków zawodowych). Im większa jest rola czynników drugiego typu, z tym większym stopniem uspołecznienia (kolektywizacji) własności siły roboczej mamy do czynienia. (tw. 2): Im większy zakres uspołecznienia dzierżawczego siły roboczej, tym silniejsza własność miejsc pracy ze strony pracowników (przejawiająca się m.in. w gwarancjach zatrudnienia, warunkach zwolnień [odprawy, outplacement] itp.). Wyjaśnienia wymaga fakt użycia - miast z reguły stosowanego nie tylko przez marksistowskich ekonomistów i socjologów pojęcia sprzedaży dzierżawy siły roboczej. Marks zaznaczając, iż w przypadku siły roboczej mamy do czynienia z towarem, podkreślał zawsze jednocześnie, iż jest to towar osobliwy. I też istotnie osobliwości tego towaru, związane z tym, iż stanowi on nierozerwalną część osobowości człowieka są bardzo znaczne. Każdy inny towar, np. jakieś dobro konsumpcyjne nabyte w sklepie staje się całkowitą własnością nabywcy, który może z nim postępować wedle woli (dodajmy, zgodnie z popularnym w prawie określeniem własności), w tym np. zniszczyć, podarować itp. Tymczasem nic takiego nie zachodzi w odniesieniu do będącego rzekomo również obiektem sprzedaży towaru pod nazwą siła robocza. Może ona zostać zużytkowana tylko w określony sposób: skonsumowana przez właściciela w procesie produkcji bądź świadczenia usług, czy ogólniej - obsługiwania danego typu warunków pracy. Nie może jednak kapitalista np. dalej robotnika sprzedać czy w inny sposób zbyć. Natomiast ten ostatni pozostaje właścicielem swojej siły roboczej, co przejawia się m.in. w możliwości jej wycofania - strajku, zmiany miejsca pracy. Stosunek między pracownikiem a właścicielem warunków pracy przypomina bardziej stosunek między właścicielem ziemi a dzierżawiącym ją od niego rolnikiem wykorzystującym ten grunt pod uprawę.
3. USPOŁECZNIENIE HORYZONTALNE I WERTYKALNE A CAŁOŚCIOWA, CZĄSTKOWA I KOMBINOWANA SIŁA ROBOCZA
Przekładając natomiast na ekonomiczno-socjologiczny język popularne pojęcie kapitału społecznego, możemy wskazać, iż chodzi tu o tzw. synergie czy tzw. efekty struktury powstające dzięki wzajemnym relacjom, w jakie wchodzą ze sobą uczestnicy danych procesów pracy i produkcji (bezinwestycyjne nadwyżki efektywności uzyskiwane dzięki specjalizacji, podziałowi pracy, sprawnym łańcuchom komunikacji itp.). Związane z tym jest określenie zakresu własności horyzontalnie uspołecznionej siły roboczej (w procesie pracy): włączonej w stosunki kooperacji rozwiniętej (opartej na podziale pracy) oraz opis stosunków własności wertykalnie uspołecznionej siły roboczej (włączonej w pionową hierarchię podporządkowania). Użycie w tym podwójnym kontekście terminu „uspołecznienie” uzasadnione jest zasadniczym sensem tego pojęcia, jaki polega na zależności od innych ludzi. Jesteśmy istotami społecznymi dlatego, że sama nasza egzystencja, zachowanie, myślenie jest uzależniona od działań a więc i istnienia innych ludzi.
Twierdzenie trzecie (tw. 3): mniejsze uspołecznienie horyzontalne siły roboczej (autonomia techniczna w procesie pracy) łączy się z mniejszym uspołecznieniem wertykalnym (autonomią władzową- niezależnym miejscem w hierarchii podporządkowania)
Twierdzenie czwarte (tw. 4): Bardziej autonomiczna technologicznie siła robocza łączy się z bardziej całościową (obejmującą wieloaspektowe umiejętności praktyczne) siłą roboczą;
Twierdzenie czwarte prim (tw. 4’): bardziej autonomiczna funkcjonalnie (technologicznie) siła robocza współwystępuje z kombinowaną siłą roboczą tzn. obejmującą jakościowo odmienne typy prac - np. obok pracy operatora obrabiarki pracę polegającą na dostarczaniu materiałów na stanowisko pracy, sprzątaniu hali produkcyjnej itp.).
Twierdzenie piąte (tw. 5): Słabo uspołeczniona horyzontalnie (funkcjonalnie), choć silnie wertykalnie, hierarchicznie (uczestnicząca w procesach kooperacji prostej heterogenicznej) siła robocza jest siłą roboczą realnie (na poziomie kompetencji praktycznych) obejmującą wąskie, jednoaspektowe umiejętności. Ponadto można sformułować twierdzenie 11 wedle, którego zarówno uspołecznienie horyzontalne jak i wertykalne są większe w przemyśle niż w transporcie, handlu i usługach. Kiedy realizacja zadań wymaga zaangażowania maszyn i ludzi, wówczas hierarchia się powiększa, ponieważ konieczna jest bardzo ścisła koordynacja pracy ludzi i maszyn. Gdy zadaniem firmy są usługi, a nie wytwarzanie dóbr materialnych, wówczas hierarchia jest znacznie zredukowana, ponieważ nie ma potrzeby kontrolowania niemal każdego ruchu. Nadzór polega tu raczej na przeglądaniu dokumentów oraz sprawdzaniu informacji w celu upewnienia się, czy praca została wykonana należycie; pracownicy posiadają znacznie większą autonomię tak funkcjonalną jak i władzową.
4. TYPY KOOPERACJI
Osadzone w omawianej tu teorii badanie i opis stosunków kooperacji czyli współpracy i podziału pracy wewnątrz zakładu obejmuje: rodzaje stosowanych środków (narzędzia, maszyny, automaty) i przedmiotów pracy; relacje kooperacji organicznej i heterogenicznej jako uwarunkowane przez cechy przedmiotów i środków pracy. Uwarunkowanie prac materialnych przez strukturę jej środków przejawia się m.in. w konieczności wystąpienia określonej liczby ludzi dla wykonania określonej pracy. Pojedynczy człowiek nie poradzi sobie z olbrzymim klocem, da się go podnieść dopiero wspólnym wysiłkiem pewnej grupy ludzi. Zatrudnieni przy takim zajęciu wchodzą tym samym w określony stosunek, zwany kooperacją prostą. Tak więc kooperacja prosta, to połączenie tego samego rodzaju prac, dla osiągnięcia określonego rezultatu w procesie pracy (produkcji, np. przy kopaniu rowów, zbieraniu ziemniaków itp.). Dzięki kooperacji powstaje pewna nowa siła produkcyjna, która przewyższa arytmetyczną sumę mocy produkcyjnych indywidualnych sił roboczych. Zjednoczenie wysiłków masy ludzi umożliwia realizację działań niedostępnych dla pojedynczego człowieka, takich jak podniesienie znacznego ciężaru lub takich, które mógłby on wykonać tylko w znacznie dłuższym czasie. Ustawionych w szeregu 20 murarzy o wiele prędzej przekaże cegłę na wierzchołek rusztowania niż by to mógł uczynić pojedynczy robotnik biegający tam i z powrotem. Wspólna praca pobudza także ducha współzawodnictwa, przyczyniając się do wzmożenia aktywności i zdolności produkcyjnej poszczególnych jednostek. W wielu rodzajach produkcji i pracy bez kooperacji nie udałoby się w ogóle osiągnąć pożądanego rezultatu, lub osiągnąć go tylko połowicznie -; np. strzyżenie stada owiec wymaga, by pracę rozpocząć i ukończyć w określonym czasie. Osiągnięcie wyniku w tym czasie za leży od jednoczesnego zastosowania wielu sił roboczych. Sadownik nie może czekać w nieskończoność z zebraniem owoców z drzew, i jeśli nie znajdzie w określonym czasie odpowiedniej ilości rąk roboczych, będzie musiał się pogodzić z utratą znacznej części swego plonu. W nawiązaniu do terminologii i kategorii – niekoniecznie używanych w tym samym znaczeniu - M. Webera, E. Durkheima oraz K. Marksa możemy dokonać rozróżnienia między kooperacją prostą (heterogeniczną) oraz kooperacją prostą organiczną. Kooperacja prosta heterogeniczna ma miejsce wówczas, gdy pracujący wykonują swoje jakościowo jednorodne czynności niezależnie od siebie. Dlatego też ten sam rezultat może tu zostać osiągnięty całkowicie lub częściowo przez indywidualną siłę roboczą lub kilku indywidualnych bezpośrednich producentów wykonujących daną pracę nie obok siebie, lecz po sobie. Zatrudnienie tylko jednego robotnika do układania parkietu w mieszkaniu wydłuży okres ukończenia roboty, ale tak czy owak zostanie ona wykonana. Natomiast w przypadku kooperacji prostej organicznej oczekiwany rezultat nie może w ogóle pojawić się bez równoczesnego działania określonej ilości osób. Kooperacja prosta organiczna stanowi niezbędny warunek powstania określonego produktu lub użytecznego efektu. Czas nie zrekompensuje tu wspólnej zespołowej pracy. Ani w ciągu minuty ani w ciągu godziny pojedynczy robotnik nie zdoła podnieść ciężkiego kloca, z którym poradzi sobie bez trudu 10 ludzi. Kooperacja prosta może być wszakże nie tylko kooperacją w przestrzeni (symultaniczną) oznaczającą jednoczesne wykonywanie takich samych prac przez grupę jednostek pracujących obok siebie, lecz także w czasie (sukcesywną), obejmującą ciąg następujących po sobie, jednakowych czynności pewnej ilości jednostek. Na zasadzie takiej sztafety, polega np. sposób polowania tubylców australijskich na kangura. Członkowie grupy zastępują jeden drugiego w czynności ścigania zwierzęcia, aż do jego całkowitego wyczerpania. Jeśli już kooperacja prosta stwarza pewną społeczną siłę produkcyjną, to tym większa siła produkcyjna powstaje dzięki kooperacji rozwiniętej, czyli opartej na podziale pracy. Różni się ona od kooperacji prostej tym, że jednostki wykonują nie jednakowe, lecz różne jakościowo prace. W kooperacji złożonej podział poszczególnych operacji pomiędzy różne jednostki umożliwia ich jednoczesne wykonywanie, a przez to skrócenie czasu niezbędnego do wytworzenia ostatecznego produktu, a w wielu wypadkach samo wykonanie tego produktu. Różnicę między tymi dwoma rodzajami kooperacji oddaje wyróżnienie - analogiczne do powyższego - kooperacji rozwiniętej (złożonej) heterogenicznej oraz kooperacji organicznej. Kooperacja rozwinięta heterogeniczna opiera się na wykonywaniu różnych technicznie i bezpośrednio niezależnych prac, współtworzących określony rezultat. Prace te mogą przebiegać równocześnie lub kolejno po sobie. Pierwszy z tych przypadków nazwiemy kooperacją symultaniczną (przestrzenną), drugi -sukcesywną (czasową). Przykładem kooperacji w przestrzeni może być wytwarzanie zegarków; korpus zegarka, cyferblat, wskazówki itd. wykonywane są przez oddzielnych robotników, i dopiero potem wszystkie te części są montowane w jedną całość, gotowy produkt. Natomiast kooperacja w czasie oznacza, że wynik pracy jednego robotnika stanowi punkt wyjścia pracy drugiego; prace te wszakże są wykonywane niezależnie od siebie. Tynkarze mogą zacząć swoją robotę dopiero po postawieniu ścian domu przez murarzy. Z kolei kooperacja złożona organiczna wymaga równoczesnego wykonywania różnych, ale wzajemnie się wspomagających działań. „Gdy jeden wiosłuje, drugi steruje, trzeci zarzuca sieć lub godzi w rybę harpunem połów daje wyniki, które byłyby niemożliwe bez tego współdziałania”. Kooperacja rozwinięta czy, inaczej mówiąc, złożona przez rozłożenie procesu produkcyjnego na drobne części składowe stwarza specjalizację robotników w wykonywaniu tych samych czynności, która podnosi sprawność ich pracy.-Zwiększona sprawność pracy skraca z kolei czas zużywany na wykonywanie poszczególnych operacji. Oszczędność czasu stwarza również likwidacja strat czasu związanych z przechodzeniem od jednej operacji do drugiej. Stosunki kooperacji i podziału pracy nie ograniczają się do jednego typu pracy materialnej związanej z obsługiwaniem podstawowych środków pracy w celu przetwarzania przedmiotu pracy. Podział pracy występuje również między różnymi kategoria mi pracowników materialnych. W stosunki kooperacji złożonej, najczęściej heterogenicznej wchodzą ze sobą pracownicy realizujący podstawowe procesy produkcyjne oraz robotnicy dokonujący remontów środków pracy, a także robotnicy obsługujący pomocnicze środki produkcji (palacze, hydraulicy itp.).Praca obu tych kategorii pracowników zapewnia sprawność i ciągłość funkcjonowania środków produkcji. Na gruncie podziału pracy usamodzielnieniu ulegają powierzane osobnym pracownikom takie czynności jak utrzymywanie czystości w pomieszczeniach, podawanie, dowożenie lub donoszenie przedmiotów i środków pracy na poszczególne stanowiska pracy bezpośrednio materialnej. Również zwolnienie wykonawcy pracy bezpośrednio materialnej od wykonywania czynności załadunku i transportu przedmiotów pracy, narzędzi czy gotowych wyrobów, zwiększa relatywnie ilość czasu, jaki może on poświęcić na bezpośrednie wykonywanie własnej pracy. Praca skooperowana, wspólna wymaga odpowiedniego nadzoru i kierownictwa. Rozdzielanie zadań planowych między bezpośrednich producentów, organizowanie, kontrolowanie i bieżące koordynowanie przebiegu ich wykonania stanowi zajęcie specjalnej kategorii pracowników (mistrzów, brygadzistów).Pracę organizatorsko-kierowniczą wykonuj ą również kierownicy średniego szczebla (np. kierownicy wydziałów) i najwyższego szczebla (np. dyrektorzy). Podział pracy prowadzi także do wyodrębnienia się funkcji opracowywania środków, procesów i metod produkcji wykonywanych przez pracowników zaplecza naukowo-technicznego. Stosunki kooperacji i podziału wyżej wymienionych rodzajów prac materialnych występują nie tylko pomiędzy każdym z tych rodzajów prac a pracą bezpośrednio materialną, lecz także między poszczególnymi rodzajami pracy pośrednio materialnej.
[1] Siła robocza to całokształt umiejętności, kwalifikacji, cech psychofizycznych niezbędnych do wykonania pracy.
[2] Termin lumpen jest stosowany w ramach przyjętej tu teorii do wszelkich nieopodatkowanych dochodów uzyskiwanych w ramach lub na zewnątrz określonych organizacji gospodarczych. Termin ten, jako wskazujący na wspólną cechę wchodzących tu w grę działań ekonomicznych w postaci braku własnościowego uczestnictwa w nich państwa a przez to całego narodu stanowi próbę bardziej teoretycznego opisu używanej w ich obiegowym opisie terminologii takiej jak szara strefa, nieformalna gospodarka itp.